آموزش‌های دینی به کودکان دبستانی

بی شک، ارزشهای دینی زمینه ساز تعالی و سعادت دنیوی و اخروی انسان ها می باشد. انتقال و آموزش این ارزش ها به نسل امروز و آینده، از دغدغه های مهم جوامع دینی است. نهاد آموزش و پرورش از مهم ترین نهادهایی است که در انتقال ارزش ها نقش مهم و اساسی را بر عهده دارد.

نتایج پژوهش‌هایی که برپایه مطالعات اسنادی و به روش توصیفی و تحلیلی است نشان داده که با توجه به ویژگی های روحی و روانی کودکان، باید به پرورش جنبه های شناختی، رفتاری و عاطفی کودکان پرداخت و بر این اساس نیز انگیزه مربیان را به یادگیری آموزه های دینی و انجام آن برانگیخت. استفاده از زبان داستان، قصه، تمثیل و بهره گیری از روش پرسش و پاسخ، تمرین و تکرار، تشویق و غیره از کارآمدترین روش ها در انتقال و توسعه ارزش ها می باشد.

تربیت دینی

عبارت است از مجموعه اعمال عمدی و هدفدار، به منظور آموزش گزاره های معتبر یک دین به افراد دیگر، به نحوی که آن افراد در عمل و نظر به آن آموزه متعهد پایبند گردند.

ارزش های دینی

عبارت از اموری هستند که مطلوب خداوند به عنوان نازل کننده و فرستنده ی دین برای هدایت بشر به سر منزل مقصود است. ارزش های دینی را می توان به سه قسمت اعتقادات، اخلاقیات و احکام تقسیم کرد. ارزش های اعتقادی را همانند توحید، نبوت، عدل، امامت و معاد شکل می دهند و ارزش های اخلاقی باید ها و نبایدهایی هستند که در حوزه علم اخلاق بیان شده و مورد پسند علم اخلاق خواهد بود. در حوزه اخلاق، به عنوان یکی از ابعاد سه گانه دین، ویژگی های اخلاقی شخصیتی همچون عدالت، تقوا، شجاعت، غیرت، عفت، صداقت، امانت و... مطرح می شود. ارزش های فقهی عبارت است از بایدها و نبایدهایی که در حوزه فقه اسلامی مطرح می شود.

انتقال ارزش ها

منظور از انتقال ارزش ها عبارت است از ارزش هایی که گذشتگان به آن پایبند بودند و اکنون می بایست این ارزش ها را به منظور رشد و تعالی و سعادت نسل جدید منتقل نمود که در این زمینه نهادهای مختلف نظیر صدا و سیما، وزارت ارشاد اسلامی، حوزه های علمیه، خانواده، همسالان و آموزش و پرورش، عهده دار حفظ و انتقال آن هستند. تمام نهاد ها ضامن انتقال این ارزش ها می باشند. لیکن نهاد آموزش و پرورش از جایگاه مهمتری برخوردار است.

راه کارهای تربیت دینی

منظور ما از این واژه، روش های تربیت دینی می باشند؛ چراکه روش ها، دستورالعمل های جزئی هستند که اهداف و اصول آموزش دینی را به ثمر می رسانند و به آنها عینیت می بخشند. در واقع، بخش کاربردی فرآیند آموزش دینی ، عبارت از روش های دینی است. روش ها دستوالعمل های جزئی هستند که برای ایجاد تغییرات مطلوب در فرد متربی به کار گرفته می شود.هردسته از این دستورالعمل ها در دامنه یک اصل تربیتی قرار گرفته مبتنی بر آنند. در کشف روش ها توجه به مبانی و اهداف تربیت و ارتباط آنها ضرورت دارد.

کودکان دبستانی

ضرورت انتخاب این دوره سنی بدین خاطر است که شکل گیری شخصیت و رشد همه جانبه فرد در این دوره بیشتر صورت می پذیرد. دوره ابتدایی در رشد مفاهیمی که کودک در زندگی روزمره با آن مواجه است، نقش مهمی برعهده دارد. این دوره تداوم بخش تکوین شناختی، زیستی و اجتماعی کودک می باشدکه در خانواده پی ریزی شده است. همچنین دوره ای است که در آن فرصت و موقعیت مناسبی برای تحصیل، تربیت و یادگیری شیوه ارتباط صحیح با دیگران برای کودک فراهم می گردد و استعدادهای هرکودک به تدریج شکوفا می شود.

راه های انتقال ارزش های دینی

مهم ترین و دشوارترین مرحله از فرآیند آموزش، تعیین و تشخیص روش های آموزش دینی و به کارگیری صحیح و مناسب آن، به ویژه برای کودکان می باشد.بنابراین در ادامه به بررسی روش و شیوه های مفاهیم و آموزه های دینی مناسب کودکان در ضمن روش شناختی، عاطفی و رفتاری خواهیم پرداخت.

• ایجاد شناخت دینی

  معلمان اگر با اصول و مبانی و اهداف تعلیم و تربیت، ویژگی های فراگیران و نیاز آنها و روش های و فنون آشنایی نداشته باشند، هرگز قادر نیستند به عنوان سازندگان جامعه نقش ایفا کنند. از این رو پژوهش حاضر به دنبال ارائه شیوه هایی همچون آموزش می باشد.که به چند صورت از جمله: آموزش به صورت مستقیم، غیر مستقیم، پرسش و پاسخ و تذکر در حیطه روش شناختی، قابل بررسی و تبیین است.

  1. آموزش مستقیم

     از جمله روش هایی که در هر آموزش و تربیت به ویژه تربیت دینی متصور است، آموزش به صورت مستقیم اعم از سخنرانی، نصیحت، استدلال، تذکر شخصی و مانند اینهاست.

  2. آموزش به صورت غیرمستقیم

     معمولاً افراد از لحاظ روانی در برابر روش مستقیم موضع انفعالی به خود می گیرند گاه موجب رنجش خاطر آنان می شود در نتیجه، با مقاومت منفی روانی از طرف متربی همراه است و چه بسا مکن است لجاجت او را در پی داشته باشد. در دوره ی پیش دبستانی که از ویژگی های این دوره «تقلید و الگوبرداری» است باید روش های آموزش در تربیت دینی کودکان ، کاملاً غیر مستقیم و حتی توأم با بازی بوده و از به کار بردن روش های دستوری و آمرانه خودداری شود. همچنین باید سعی شود از تذکر نابجا و نامناسب و انتقاد، کمتر استفاده شود تا متربی علاقه قلبی خودرا ابراز کند.نکته ای که در اینجا لازم است بیان شود این است که اولاً استفاده از این دو روش مستقیم و غیر مستقیم نسبت به افراد از نظر سن و روحیات آنان نفاوت می کند. از این رو لازم است در کاربرد آنها تمام جوانب و شرایط متربی را مورد ملاحظه قرار دهیم. ثانیاً استفاده از شعر، داستان، نمایش، بحث و گفتگو و مانند اینها برای آموزش عبادات که جزو شیوه های غیر مستقیم به حساب می آیند بر تأثیر و جذابیت آموزش و یادگیری می افزاید.

  3. آموزش به روش عملی و عینی

     اهمیت این روش در آموزش، بخصوص در آموزش مفاهیم ذهنی و انتزاعی بر کسی پوشیده نیست. به ویژه در هفت سال دوم که به نام «دوره ملموس» نیز خوانده می شود؛ یعنی دانسته های کودک در این سن بیشتر از طریق کاربرد و استفاده از وسایل آموزشی است. نویسنده ای می نویسد:«آنچه در برابر دیدگان انسان قرار دارد، اثر بخش تر و آموزنده تر از حقایقی است که به گوش میرسد و یا خوانده می شود. تعلیم عملی، نافع تر از تعلیم با گفتار است.»

  4. آموزش به روش پرسش و پاسخ

     از جمله مزایای این روش می توان به موارد ذیل اشاره کرد:
     • دانش آموز را به تفکر و فعالیت وا می دارد.
     • اعتماد به نفس و ابتکار دانش آموزان را افزایش می دهد؛ زیرا می توانند اظهار وجود کنند.
     • دانش آموزان را به شرکت در بحث و فعالیت های آموزشی و در نتیجه، یادگیری مؤثر تشویق می کند.
     • محیط کلاس برای معلم و دانش آموز نشاط انگیز می شود.
     اما سؤالات باید به صورت ساده و به زبان محاوره و با توجه به توانایی فکری و عملی دانش آموز مطرح شود.

  5. آموزش به صورت روش تذکر و یادآوری نعمت های الهی

     خداوند انسان ها را غرق در نعمت های خویش نموده است در قرآن نعمتهای الهی بر دو گونه اند: نعمت های ظاهری و نعمت های باطنی. دراینکه منظور از نعمت های «ظاهر» و «باطن» در آیه چیست، مفسران بسیار سخن گفته اند. احادیثی که از پیامبر اکرم (ص) و ائمه اطهار(ع) نقل شده است که نعمت های ظاهری را زرق و آفرینش نیکو و توحیدو نبوت و اسلام دانسته اند. نعمت باطنی را ولایت و مودت اهل بیت پیامبر و ... بنابراین انسان اگر چه فطرتی خداجو دارد، ولی گاهی با مشغول شدن به زندگی مادی و توجه به امور و شئونات گوناگون آن، دچار نسیان و فراموشی می شودکه نیاز به یادآوری دارد، بنابراین باید یکی از راه های شناخت خداوند و ایجاد حب، یادآوری عظمت نعمت های او برای مردم باشد.

• ایجاد عواطف دینی

  در ادامه سعی شده است به برخی از شیوه های عاطفی (تمثیل و قصه) کودکان که منجر به تحریک عاطفی کودکان شده و در ماندگاری و درونی شدن ارزش های آموخته شده اثرگذار است اشاره کنیم

  1. روش استفاده از تمثیل

     استفاده از تمثیل برای هرچه بیشتر آشکار ساختن مطلب و درک بهتر و سریع تر آن کمک می کند. در بیان مطلب عملی و عقل، تمثیل بهترین وسیله برای ساده کردن مطلب است و فایده مهم استفاده از این روش آن است که «شنونده مطلب را به صورتی کاملاً آماده دریافت نمی کند، بلکه در فهم مطالب و لذت بردن از آن، از تفکر، درک و تخیل خویش بهره می گیرد. تمثیل و تشبیه غالباً با خیال انگیزی و تخیل همراه است؛ لذا در ارائه پیام تأثیر زیادی دارد. استفاده از تمثیل فهم مسائل انتزاعی را بای دانش آموزان آسان تر می کند.

  2. روش قصه گویی

     در اهمیت این روش، همین بس که در قرآن کریم و تعالیم انبیاء اللهی و مکتب آسمانی این روش مؤثر را برای آموزش و هدایت و القای مفاهیم و پیام های دینی مورد توجه قرار گرفته است. زیرا بخش هایی از قرآن کریم نیز به نقل داستان های گوناگون اختصاص یافته است. قرآن برای بیان و ابلاغ اهداف دینی خود نظیر اثبات توحید، اثبات وحی، دعوت مردم به سوی حق و عدالت و... این داستان ها را بکار گرفته است.

• ایجاد رفتار دینی

  از آنجا که هر مسلمانی مشتاق است از رفتار پیامبر خویش آگاه باشد، مقاله حاضر برخی از شیوه های رفتاری (تمرین و تکرار، روش الگویی، تشویق و ترغیب) را بیان نموده است.

  1. تمرین و تکرار و مداومت در آموزش مسائل دینی

     اگر انسان کاری را که می خواهد یاد بگیرد خودش انجام دهد، به سرعت و دقت یادگیری خود کمک می کند. متولیان تربیتی می توانند با استفاده از این روش، یک مسأله مذهبی و عبادی را به صورت تکرار و تمرین به کار بگیرند تا آموزش به شکل ماسب صورت بگیرد. بدین سان، کودک را به تکرار عبادتی سوق دهند تا کم کم زمینه انس و عادت و در نتیجه، تثبیت آن عمل در وجود او شکل بگیرد.

  2. تشویق و ترغیب

     شهید مطهری می گوید: « کوشش کنید بچه تان از اول به نماز خواند رغبت داشته باشد و به این کار تشویق بشود. به هرشکلی که می توانید موجبات تشویق بچه تان را فراهم کنید که با ذوق و شوق نماز بخواند،زیاد به او بارک الله بگویید، جایزه بدهید، اظهار محبت کنید که بفهمد وقتی نماز می خواند بر محبت شما نسبت به او افزوده می شود. شهید ثانی می گوید:« فایده تشویق این است موجب نشاط و شادابی شاگرد در امر تحصیل می شود و باعث می گردد که بیش از پیش در انجام وظایف خویش کوشا باشد.»
  نکاتی که در تشویق دانش آموز باید ملاحظه نمود:
  • مشوق یا عامل تشویق باید دارای جنبه های مثبت باشد.
  • عامل تشویق باید از درون شاگرد الهام بگیرد.
  • عامل تشویق باید احساس پیروزی و موفقیت را در شاگرد ایجاد کند.
  • عامل تشویق کننده باید با جهات روانی شاگرد مناسب باشد.
  • عامل تشویق نباید به صورت هدف در آید.